Атом

Атом (грек. Atomos - бөлінбейтін) – материяны құрайтын элементтердің өзіне тән химиялық қасиеттерін сақтайтын ең кіші бөлшегі. Атом бүтіндей алғанда зарядсыз, бейтарап бөлшек. Ол ортасында өзінен радиусы 104-105есе кіші көлемді алып жатқан оң зарядты ядродан тұрады. Атом өзінің сыртқы бір немесе бірнеше электрондарын жоғалтқанда оң,ал сырттан электрон қосып алғанда теріс ионға айналады. Атомның сызықтық өлшемдері ~10-8см , көлденең қимасының ауданы ~10-16см2 көлемі ~10-24см3. Бардың атом теориясында ең қарапайым атом –сутегі атомы. Оның радиусының дәл белгілі бір мәні бар және ол мүмкін болатын ең кіші айналу орбитасының радиусы шамасына тең: а=0.53*10-8см (дәлірек 0,52917*10-8см). Атомның массасы, негізінен, оның ядросының массасына тең және ол массалық санға (А) яғни протондар мен нейтрондардың жалпы санына (нуклондардың жалпы санына) пропорционал болып ұлғаяды. Өйткені атомдағы электронның массасы (0,91*10-27г) бір протонның немесе нейтронның массасынан (1,67*10-27г) 1,840 есе аз. Сондықтан атомның ауырлық центрі ядроға дәлдеу келеді. Қазіргі заманғы кванттық электр динамикасында атом электрондарының вакуум құрамындағы виртуальды бөлшектермен әсерленуін де есептеп атом құрылысының мұнан да күрделі екеніне көз жеткізуге болады.

Атомдық қозғалтқыш

Атомдық қозғалтқыш-көлік құралдарында (кеме, т.б.) механикалық энергия көзі ретінде ядролық энергияны пайдаланатын қондырғы ; қ. Ядролық күш қоңдырғысы.

Атом кемесі

Атом кемесі-ядролық күш қондырғысы орнатылған кемелердің (су үстіндегі , су астындағы ) жалпы аты. Әр түрлі мақсатқа пайдаланылатын азаматтық және әскери А.к (мұзжарғыштар, танкерлер, сүңгуір кемелер, авиатасығыштар, т.б.) бар. КСРО-да («Ленин» мұзжарғышы) жасалды. Кейін «Арктика» (Ресей), «Саванна» ( АҚШ), «Отты Ган» (Германия), «Муцу» (Жапония), т.б. тасымалдық –экспедициялық А. кемелері, сондай- ақ ядролық күш қондырғысымен жабдықталған әскери сүңгуір қайықтар қатары көбейді.

Атомдар материяның ең ұсақ бөлшектері ме?

Жоқ. Әрбір атом субатомдық бөлшектер ретінде белгілі ең ұсақ бөлшектерден тұрады.Субатомдық бөлшектердің үш түрі бар: протондар, нейтрондар және электрондар. Протондар мен электрондар атомның ортасында бірге топталып, ядроны құрайды. Электрондар ядроның айналасында айналып жүреді. Егер атом ыдырайтын болса, онда бастапқы заттың қасиеттері қалмайды .


Атомдар бір-бірімен қосылғанба?

Әдетте атомдар бір-бірімен молекулалар деп аталатын топтарды басқа атомдармен қосылған немесе байланысқан.Кейбір жағдайларда атомдар қатты артып кетеді және электрондарды бөліп алады, сондықтан кейбір электрондар бір ядроның айналасында , кейде басқаның айналасында қозғалады. Бұл коволентті байланыс. Оттегінің атомдары ауада жүзеді және О₂ оттегінің молекулаларын түзей отырып, коволентті байланыстармен байланысады.

Атомдар жалғыз бола ала ма?

Жерде атомдардың жалғыз болуы сирек. Көп емес мысалдардың арасында «инертті газдар» -гелий, неон, аргон, криптон және ксенон «Инертті» дегеніміз «белсенді емес» дегенді білдіреді.Бұл газдардың ауадағы құрамының үлесі өте аз.Олардың атомдарының барлық қажетті электрондары бар, сондықтан олармен ауыспайды.Осының салдарынан бұл газдар басқа атомдармен немесе бір-бірімен қосылмайды.

Атомдар бір-бірімен басқаша қалай байланысады?

Бір немесе бірнеше электрондар бір атомнан екінші атомға көршілес атомға секіру мүмкін. Бұл құбылыс ионды байланыс ретінде белгілі. Натрий мен хлор элементтерінің атомдары біз тұз (асханалық немесе ас) ретінде білетін натрий хлоридінің молекулаларында ионды байланыспен байланысқан. Электрондар- теріс зарядталған бөлшектер, сондықтан да натрийдің атомдары өзінің электрондарын жоғалтады және оң зарядталған иондарға айналады. Оң және теріс бөлшектер бір- біріне тартылады және натрий мен хлор қосылады.

Барлық заттар атомдардан тұрады.

Егер кез келген затты біртіндеп ұсақтап турай алсаңыз, бөлшектер көзге көрінбейтіндей болып тым ұсақталып кетеді.Ал егерде сіз ең мықты микроскоптың көмегімен ұсақтап турауды жалғастыратын болсаңыз, нәтижесінде заттардың ең кіші бөлшектерін немесе атомдарын аламыз. Барлық материя атомдардан тұрады.

Маңызды даталар.

Б.д.д. 2500ж. Ежелгі грек ғалымы Эмпедокл барлық материя төрт элементтің жердің, ауаның, оттың  және судың қоспасынан тұрады деп болжады.

Б.д.д.2400ж Грек философы Демокрит материяны бөлшектерді одан әрі ұсақ қылып бөлу мүмкін болмайтын ұсақ қылып кесу туралы идеяны жасап  шығарды. Ол бұл бөлшектерді «бөлін-бейтін» дегенді білдіретін «атомдар» деп атады.

Б.д.д.340ж. Грек ойшылы және ғалымы Аристотель эфирді элементтердің құрамына енгізді.

1661ж.        Ағылшын ғалымы Роберт Бойль элементтерді «қарапайым немесе мүлде араласпаған денелер» ретінде сипаттады.

1787ж.       Француз химигі Аитуан Лавуазье химиялық элементтің «талдау қол жеткізу алатын соңғы нүкте» ретіндегі анықтауышын әзірледі. Ол барлық белгілі элементтерді атап шықты және біз қазіргі уақытқа дейін пайдаланатын, оттегі үшін «О» сияқты химиялық символдарды енгізді.

1808ж.     Ағылшын  физигі Джон Дольтон әрбір таза (қоспасыз) химиялық  элементте атомдардың бірдей қасиеттері болатынын болжады. Бұл материялар мен атомдар туралы қазіргі заманғы идеялардың нышаны болды.

1868-69ж. Орыс ғалымы Дмитрий Менделеев барлық белгілі Элементтерді атап өтті және периодтық кесте деп аталатын сулбаны ойлап тапты және барлық элементтерді олардың меншікті салмағы мен қасиеттеріне қарай санаттар бойынша бөлді.

Барлық атомдар бірдей ме? 

Бізге химиялық элемент ретінде таныс таза заттың әрбір түрінің атомдарының бірдей қасиеттері болады, олардың барлық басқа элементтердің атомдарынан айырмашылығы бар. Сондықтан да көміртегі сияқты элементте барлық атомдар бірдей, субатомдық бөлшектердің бірдей сонымен оттнгінің барлық атомдар да бірдей, бірақ олардың көміртегі атомынан айырмашылығы субатомдық бөлшектердің әр түрлі сонында болады. Бұл 100-ден артық химиялық элементтерді қамтиды, олар жоғары жақтағы кестеде көрсетілген элементтердің 30-ға жуығы жасанды.

Атомдар туралы таңғажайып деректетер.

*Нанометр- өлшеудің адам сенгісіз кіші бірлігі- метрдің биллионнан бір бөлігі. Сонымен, қатарда тұрған 10 миллион атомның ұзындығы2 миллиметр болатын еді.

*Типтік атом диаметрде шамамен 0,2-0,3 нанометр.

*Атом ортасындағы ядро барлық атомның мөлшеріне қарағанда өте кіші.

*Егер бүкіл атом ең алыс жерлердегі деңгейде неғұрлым алыстатылған электрондары бар үлкен спорт стадионы сияқты болса, онда ядро алаңның ортасындағы адамның үлкен бармағының мөлшерімен бірдей болатын еді.

*Қатты заттағы атомдар шамамен 0,3 нанометр оқшауланған , осылай олардың ең ұзап кеткен электрондары шамалы жанасады.

Жазған: Өтепқалиева Гүлнұр, Ақсай қаласы №6 мектебінің 8 сынып оқушысы.